حقوق کودکان در اسلام، ایران و بین الملل
حقوق کودک یا فرزند مجموعه ای از حقوق بشر ویژه کودکان است که بر پشتیبانی و نگهداری از افراد جوان تمرکز دارد. کنوانسیون حقوق کودک (CRC) ۱۹۸۹ یک کودک را به عنوان فردی که به سن هجده سال نرسیده است تعریف میکند. حقوق کودکان شامل حق بر عدم تبعیض ،حق حیات ،حق بقا ،حق رشد ،حق بر ثبت نام ،برقراری ارتباط با هر دو والدین ،هویت انسانی و همچنین نیازهای اساسی برای حفاظت فیزیکی ،غذا ،آموزش عمومی دولتی،داشتن وسیله ی شخصی (بعد از ۱٠ سالگی مخصوصا کامپیوتر و موبایل) مراقبتهای بهداشتی و قوانین کیفری مناسب براساس سن و رشد کودک ،اعتماد ،حفاظت برابر از حقوق مدنی کودک و آزادی از تبعیض بر اساس نژاد ،جنسیت ،گرایش جنسی ،هویت جنسیتی ،منشأ ملی ،مذهب، معلولیت ،رنگ ،قومیت یا سایر ویژگیها.
تفسیر حقوق کودکان طیفی از اجازه دادن به ظرفیت کودکان برای داشتن اختیار عمل تا اعمال نظر فیزیکی ،روانی و احساسی بدون هیچگونه بدرفتاری با کودکان را دربرمیگیرد. هر چند که آنچه که شامل بدرفتاری میشود باید در رابطه با آن بحث شود.
از نظر ماده 1 کنوانسیون حقوق کودک ،کودک به کلیه افراد انسانی زیر 18 سال گفته میشود مگر آنکه سن کودک طبق قانون داخلی کمتراز آن تعریف شده باشد. قانون حمایت از اطفال و نوجوانان یکی از لوایح قضایی است که در زمان ریاست سیدمحمود هاشمی شاهرودی بر قوه قضائیه در جهت حمایت از حقوق کودکان تدوین شد.
این لایحه در 22 اردیبهشت سال 1388 برای ارسال به مجلس شورای اسلامی تقدیم دولت شد. لایحهی حمایت از کودکان و نوجوانان در ۱٠مرداد ۱۳۹٠با حذف ۵ مادهدر کمیسیون لوایح دولت دهم به تصویب رسید و 28 آبان همان سال به مجلس ارائه شد تا اینکه در سال 1392 لایحه به کمیسیون حقوقی و قضایی مجلس ارجاع شد.
سرانجام این قانون در23 اردیبهشت 1399به تصویب مجلس رسید. برخی منابع خبری از جمله خبرگزاری ایلنا در گزارشهایی انتقادهایی را به این قانون وارد کرده و نوشته اند بعضی از موارد این قانون از جمله درباره وظایف دستگاههای دولتی باید اصلاح شود.
روزنامه شرق نیز در گزارشی به ضرورت بازتعریف وظایف نهادهای دولتی در قانون حمایت از اطفال و نوجوانان پرداخته است. خبرگزاری ایلنا در گزارش دیگری نوشته تعریفهای ارائه شده برای «طفل» و «نوجوان» و همچنین موادی که به بهره کشی اقتصادی و معامله کودکان میپردازند، نیازمند دقت نظر بیشتری هستند تا از هرگونه سوءتفاهم یا سوءاستفاده احتمالی جلوگیری شود.
کنوانسیون حقوق کودک مهمترین سند حقوقی بینالمللی برای کودکان ،کنوانسیون حقوق کودک است که در سال 1989 به تصویب رسیده است.
مهمترین حقوق کودکان در آن درج شده است ،همچنین در این سند کمیته ای برای بررسی وضعیت کشورها در زمینه حقوق کودک ایجاد شده است.
مهمترین مواد این کنوانسیون که با عنوان اصول عمومی حقوق کودک شناخته میشوند عبارتند از:
مواد: 2 (منع تبعیض)، ۳ (مصالح عالیه کودک)( ۶ ،حق بر حیات بقا و رشد کودک) و 12 (حق بر شنیده شدن نظر کودک) میباشد.
از دیگر حقوق کودک حق بر رشد و بقای کودک است که به دنبال حق بر حیات کودک میآید و یکی از بنیادینترین حقوق کودکان است و باقی حقوق موقوف بر آن است.
همچنین میتوان به حق بر ثبت ولادت ،ثبت نام و تابعیت نیز اشاره کرد که در ماده ۷ ذکر شده است. حق بیان آزادانه عقاید ،حق آزادی فکر و عقیده ،شرکت در انجمنها ،حق بر آموزش کودک ،حق بر سلامت ،حق برخورداری از بهداشت ،حق بر همبستگی خانوادگی ،رفاه، تأمین اجتماعی و مصونیت از سوءاستفاده و استثمار جنسی و کاری از دیگر حقوق کودکان در این کنوانسیون است. با اینحال کنوانسیون محدود به این حقوق نیست و موارد بیشماری را در بر میگیرد.
مصادیق کودک آزاری:
قرار دادن کودک در مکانهای ترسناک
محروم کردن کودکان از بازی و تفریح
تنها گذاشتن کودک در منزل ،اخراج از منزل و طرد کودک
اجازه گریه نداشتن و کنترل احساسات کودک
عدم ارتباط چشمی و گوش ندادن به کودک
مسخره کردن و ایجاد حس حقارت در کودک
طرد و آزار کودک با جنسیت غیر دلخواه
سرزنش و مالمت کودک در حضور دیگران
بیتوجهی به بهداشت ،تغذیه و پوشاک کودک
بهرهکشی و توقعات نامعقول از کودک
استفاده از کودک برای تحریک جنسی بزرگسالان
محروم نمودن کودک از محبت و آغوش گرم
استفاده نادرست از داروهای خوابآور برای کودک
مشاجرات خانوادگی در حضور کودک
استفاده از الکل و مواد مخدر در حضور کودک
کتک زدن و تنبیه جسمی کودک
اصول اساسی کنوانسیون حقوق کودک
کنوانسیون حقوق کودک شامل 54 ماده یا اصل است که هر 54 ماده داریا اهمیت یکسان میباشد، در این سند 4 ماده حکم مواد راهبر را داشته و به هنگام مطالعه دیگر مواد باید به این 4 ماده اصلی توجه داشت، این مواد شامل:
ماده 2 ؛ ارزش یکسان همه کودکان و حقوق مشابه آن ها بوده و اشاره به اینکه هیچ کودکی نباید مورد تبعیض قرار بگیرد ،دارد.
ماده 3 ؛ اشاره به خیر و صالح کودکان و اینکه دولت ها و سیاستمداران باید در تصمیم گیری های خود به کودکان توجه کنند ،دارد.
ماده 6 ؛ اشاره به حق یکسان همه کودکان در هر جای دنیا برای داشتن زندگی خوب و پیشرفت دارد.
ماده 12؛ کودکان حق اظهار نظر آزادانه دارند و بزرگسالان موظف به گوش دادن به حرف آن ها می باشند.
توجه به احقاق حقوق کودکان از سوی دولت و اطمینان از اینکه به حقوق کودکان توجه می شود ،فراهم کردن بستر برای رشد و پرورش کودک از سوی خانواده ،فراهم کردن بستر برای بقا و توسعه زندگی ،داشتن نام ،تابعیت ملی و هویت مستقل ،در کنار هم بودن کودک و خانواده ،فراهم کردن امکان برقراری ارتباط و تماس کودک با والدین در صورتی که در کشور دیگر زندگی می کنند ،حفاظت از کودک در برابر آدم ربایی، احترام به دیدگاه و نگرش کودک ،آزادی در مذهب و عقاید ،حق حضور در جامعه و پیوستن به گروه ها ،حفاظت از حریم خصوصی کودک ،دسترسی به اطلاعات و منابع اطالعاتی مانند کتاب و اینترنت و غیره برای کودکان به شرط مضر نبودن آن برای کودک ،مسئولیت پذیری والدین در مقابل کودک ،محافظت از کودک در برابر خشونت، حمایت از کودکان بدون خانواده ،حمایت از کودکانی که به فرزند خواندگی پذیرفته شده اند ،حمایت از کودکان پناهنده ،حمایت از کودکان توان یاب یا دارای معلولیت، توجه به وضعیت سلامت ،غذا ،خوراک و پوشاک و سرپناه کودک ،بررسی محل زندگی کودک ،برخورداری از حمایت اجتماعی و اقتصادی ،دسترسی به مدرسه و امکان تحصیل ،استفاده از زبان و فرهنگ منحصر به خود توسط کودک ،محافظت از کودک در برابر کارهای سخت ،محافظت از کودک در برابر سو استفاده جنسی ،جلوگیری از قاچاق و فروش کودکان ،محافظت از کودک در برابر مواد مخدر و الکل ،محافظت در برابر استثمار ،توجه به کودکان بزهکار و در زندان ،محافظت از کودکان در جنگ ،توجه به کودکانی که قوانین را زیر پا گذاشته اند ،توجه به اعمال بهترین قوانین بر کودکان، توجه به اینکه همه افراد از حقوق کودکان مطلع باشند ،از جمله دیگر اصول کنوانسیون حقوق کودک می باشد.
اهمیت حقوق کودکان
سازمان یونیسف بر اساس سند کنوانسیون حقوق کودکان ،دلیل بسیاری را برای اهمیت حقوق کودکان بر شمرده است؛ برخی از مهم ترین دلیلی که اهمیت به حقوق کودکان را مهم جلوه می دهد ،عبارت اند از:
کودکان فردیت و هویت مستقل دارند؛ کودکان دارای فردیت هستند و نمی توان آن ها را جز اموال والدین یا متعلق به دولت دانست؛ آن ها به عنوان اعضای خانواده انسانی دارای موقعیت برابر با بزرگسالان هستند.
کودکان زندگی را به عنوان موجوداتی کاملا وابسته شروع می کنند؛ کودکان باید برای پرورش و راهنمایی ،کسب استقلال به بزرگسالان تکیه کنند؛ از والدین انتظار می رود که بستر رشد و تعالی فرزند را فراهم کنند اما اگر والدین یا مراقبان اولیه نتوانند نیازهای کودک را برآورده سازند ،دولت وارد میدان شده و وظیفه پرورش و راهنمایی کودک را به نفع کودک بر عهده می گیرد.
اعمال یا عمل نکردن به وظایف از سوی دولت بیش از هر گروه دیگری در جامعه بر کودکان تأثیر می گذارد؛ عمل هر حوزه ای از سیاست های دولت ،از آموزش گرفته تا سلامت عمومی ،تا حدی بر کودکان تأثیر می گذارد. سیاست گذاری کوته فکرانه که کودکان را در نظر نمی گیرد ،تأثیر منفی بر آینده همه افراد جامعه دارد. نظرات و دیدگاه کودکان باید شنیده شود و در روند سیاسی مورد توجه قرار گیرد، کودکان عموماً رأی نمی دهند و به طور سنتی در فرآیندهای سیاسی شرکت نمیکننداما نظرات و دیدگاه کودکان که در خانه ،مدرسه بیان می شود باید مورد توجه قرار بگیرد چرا که این نظرات آینده کودکان را تحت تاثیر قرار می دهد.
بسیاری از تغییرات در جامعه تأثیر نا متناسب و اغلب منفی بر کودکان دارد؛ دگرگونی ساختار خانواده ،جهانی شدن ،تغییرات آب و هوایی ،دیجیتالی شدن ،مهاجرت انبوه ، تغییر الگوهای اشتغال و کاهش شبکه رفاه اجتماعی در بسیاری از کشورها ،همگیتأثیرات دیدی بر کودکان دارند .تأثیر این تغییرات می تواند به ویژه در شرایط درگیری مسلحانه و سایر شرایط اضطراری ،مخرب باشد.
رشد سالم کودکان برای رفاه آینده هر جامعه بسیار مهم است؛ از آنجایی که کودکان در حال رشد هستند ،در برابر شرایط بد زندگی مانند فقر ،مراقبت های بهداشتی ناکافی، تغذیه ،آب سالم ،مسکن و آلودگی محیط زیست آسیب پذیر هستند. اثرات بیماری، سوء تغذیه و فقر آینده کودکان و در نتیجه آینده جوامعی را که در آن زندگی می کنند تهدید می کند.
جامعه در قبال تربیت و تعلیم نادرست کودکان ،آسیب می بیند؛ یافته های تحقیقات اجتماعی نشان می دهد که اولین تجربیات کودکان به طور قابل توجهی بر رشد آینده آن ها تأثیر می گذارد. مسیر توسعه کودکان می تواند یک جامعه را به سمت پیشرفت یا پسرفت سوق دهد.
چه کسانی باید کنوانسیون حقوق کودک را رعایت کنند؟
همه بزرگسالان ،دولت ها ،سیاستمداران ،ادارات دولتی ،دادگاه ها و اعضای خانواده و هر کشوری که این سند را امضا کرده باشد موظف به رعایت حقوق کودکان می باشند. پیش از هرچیز سیاستمداران باید تاثیرات تصمیم گیری های خود بر کودکان را مورد توجه قرار دهند؛ والدینی که تصمیم به جدایی و طلاق دارند باید در خصوص حقوق کودک خود خصوصا محل زندگی توافق نظر داشته باشند و حق بیان نظر آزادانه از سوی کودک را محترم بشمارند. دستگاه ها و ادارات دولتی و شهرداری باید برای ساختن فضای مناسب برای کودکان مانند مدارس ،زمین بازی ،خدمات بهداشت و درمان و …نهایت تلاش خود را داشته باشند و اطمینان حاصل کنند که هیچ کودکی مورد تبعیض و ظلم قرار نمی گیرد.
وظایف ما در حمایت از حقوق کودکان چیست؟
کودکان همانند بزرگسالان به امنیت روانی ،جسمانی ،اجتماعی و غیره نیاز دارند اما چون توانایی کمتری نسبت به بزرگسالان دارند ،در محافظت از خود دچار مشکل می شوند و مشکلاتی را تجربه می کنند به همین دلیل به حمایت و مراقبت والدین و دیگران نیاز دارند.
قانون حمایت از حقوق کودکان به همه افراد جامعه کمک می کند تا از قوانین مرتبط با حمایت از کودکان آگاه باشند و از آنان حمایت کنند.
کنوانسیون حقوق کودک یا پیمان نامه حقوق کودکان با ذکر حقوق کودکان ،دولت ها و کشورها را موظف به حمایت از کودکان کرده است و هر کشوری که این پیمان نامه را امضا کند باید از حقوق کودکان حمایت کند. از کشورها کشور سومالی به کنوانسیون ملل متحد در مورد حقوق کودک ملحق نشده است. وظیفه ای که ما در حمایت از حقوق کودکان داریم ،آگاهی از حقوق آن ها و اطلاع رسانی در مورد حقوق شان و آگاه کردن دیگران از حقوقشان می باشد.
می توانیم آموزش های لزم و هم راستا با حقوق کودکان را با والدین آن ها به اشتراک بگذاریم و تمام تلاش خود را در خصوص جلوگیری از تبعیض علیه کودکان و کودک آزاری به کار ببندیم.
حقوق کودکان در ایران
جمهوری اسلامی ایران در سال 1372 به کنوانسیون حقوق کودک پیوست و مسئولیت پیگیری امور کنوانسیون حقوق کودک در ایران بر عهده وزارت دادگستری است قانون حمایت از کودکان و نوجوانان در کشور ایران توسط مجلس شورای اسلامی در سال 1381 تصویب شد؛ این قانون همه افراد زیر سال 18 را شامل می شود؛ در این قانون ،به شکنجه روحی به عنوان نقض حقوق کودک و نوجوان شناخته شده و برای آن مجازات در نظر گرفته شده است و کودک آزاری از مصادیق جرم عمومی است.
براساس قانون حمایت از کودکان و نوجوانان ،هرگونه صدمه زدن و آزار رساندن به کودکان و نوجوانان ،شکنجه جسمی و روحی و نادیده گرفتن عمدی سلامت و بهداشت جسمی و روانی آنها ،جلوگیری کردن از تحصیل و خرید یا فروش آنها ،به کارگیری آنها در کارهای خلاف ،مانند قاچاق و بهره کشی از آنها جرم و مشمول مجازاتهایی است.
مطابق این قانون ،کلیه افراد و مؤسسات و مراکزی که به نحوی مسئولیت نگاهداری و سرپرستی کودکان را به عهده دارند ،موظفند به محض مشاهده موارد کودک آزاری، مراتب را جهت پیگرد قانونی مرتکب و اتخاذ تصمیم مقتضی به مقامات صلاح قضایی اعلام کنند. تخلف از این تکلیف موجب حبس تا شش ماه یا جزای نقدی تا پنج میلیون ریال خواهد بود.
اگر خواهان حمایت از حقوق کودکان در کشور ایران هستید ،پیش از هر چیز باید نسبت به مهم ترین حقوق کودکان در این کشور آگاهی داشته باشید؛ برخی از این حقوق عبارت اند از:
همه کودکان با یکدیکر برابر اند و نباید هیچگونه تبعیضی علیه آن ها صورت بگیرد.
کودکان حق حیات و هویت فردی دارند؛ باید نام و نام خانوادگی ،شناسنامه داشته باشند و دولت موظف به ایجاد فضایی برای رشد و توسعه کودکان است.
منافع کودکان بر هر چیزی اولویت دارد؛ والدین باید نسبت به منافع فرزندان خود آگاه باشند.
کودک باید از نظر خوراک ،پوشاک تامین باشد و محل سکونت خوبی داشته باشد.
کودکان باید از هرگونه خدمات بهداشتی و بهداشت برخوردار باشند.
کودکان حق بهره مندی از آموزش و فعالیت های فرهنگی را دارند.
باید از اعمال خشونت و وارد کردن آسیب جسمی و روحی به کودک پرهیز شود.
باید به مقام ،جایگاه ،نظرات و دیدگاه کودکان احترام گذاشته شود.
باید از کودکان کار حمایت شود و این کودکان حق برخورداری از تفریح ،سرگرمی، تحصیل و …را همچون دیگر کودکان دارند.
حقوق کودکان در اسلام
در دین اسلام به حقوق کودکان ،توجه ویژه ای شده است و حقوق آن ها به دو بخش از آن جهت که آن ها انسان هستند و از جهتی که کودک هستند ،مورد توجه قرار گرفته است؛ رعایت حقوق کودکان جز امور واجب توسط والدین و جامعه است.
در دین اسلام کودکان دارای حقوق برابر با بزرگسالان هستند؛ کودکان باید دارای نام نیکو و تابعیت باشند؛ علیه آن ها تبعیض صورت نگیرد و همه کودکان از فرصت های برابر برای رشد و پیشرفت برخوردار باشند .
سخنان بزرگان و امامان از حقوق کودک:
امام سجاد (ع) در کتاب رساله الحقوق خود درباره حقوق کودکان می فرمایند: (حق فرزند تو این است که بدانی او از توست و هرگونه که باشد چه نیک و چه بد در این دنیای گذرا منسوب به تو است…)
حضرت محمد (ص) در باره تربیت فرزند می فرمایند: (فرزندان خودتان را در دورانی که در شکم مادرانشان هستند تربیت کنید)
امام صادق (ع) می فرمایند: (خداوند بر بنده خود بخاطر شدت محبت به فرزندش رحم می کند).
مصادیق کودک آزاری
متاسفانه حقوق کودکان همیشه توسط دولت ها و خانواده ی آن ها رعایت نمی شود و کودکان درگیر کودک آزاری می شود؛ رویدادهای آسیب زای همانند کودک آزاری که کودکان در دوره کودکی خود تجربه می کنند ،اثرات و پیامدهای سو بر سلامت روان و سلامت جسم آن ها خواهد داشت.
یکی از اصول کنوانسیون حقوق کودکان محافظت از کودکان در برابر خشونت و تعرض می باشد؛ برخی از مصداق های کودک آزاری شامل موارد زیر می شود:
سو استفاده جسمی؛ مانند کتک زدن ،تنبیه جسمی ،نیشگون گرفتن ،سوزاندن کودک، پرتاب کردن شی به سمت او ،زدن کودک با جسم سخت و…
طرد و غفلت و بی توجهی؛ شامل قرار دادن کودک در مکان های ترسناک ،محروم کردن کودک از بازی و تفریح ،اهمیت ندادن به او ،محبت نکردن به کودک ،تنها گذاشتن کودک برای ساعات طولنی در خانه ،طرد کودک و اخراج او از منزل ،محروم کردن کودک از آغوش گرم ،طرد و آزار کودک با جنسیت غیر دلخواه ،بی توجهی به بهداشت ،تغذیه و پوشاک کودک ،استفاده نادرست از داروهای خوابآور برای کودک، استفاده از الکل و مواد مخدر در حضور کودک و…
سو استفاده عاطفی؛ شامل اجازه ندادن به کودک برای بیان احساسات ،اجازه ندادن برای گریه کردن به کودک ،کنترل احساس کودک ،عدم برقراری ارتباط چشمی با کودک ،گوش ندادن به حرف های او و…
سو استفاده کلامی؛ مسخره کردن کودک ،سرزنش کردن ،تحقیر کردن کودک ،برچسب زدن به کودک ،ایجاد احساس حقارت در کودک ،سرزنش و ملامت کودک در حضور دیگران ،مشاجره و دعوای خانوادگی در حضور کودک و…
سو استفاده جنسی؛ برقراری ارتباط جنسی با کودک بدون توجه به او ،استفاده از کودک برای تحریک جنسی ،توقعات جنسی نامعقول از کودک ،لمس جنسی کودک و…
موسساتی که برای منافع کودکان کار می کنند
برخی از موسسات در دنیا با هدف حمایت از حقوق و منافع کودکان تاسیس شده و فعالیت می کنند تا نیازهای کودکان را برآورده سازند و از رعایت شدن حقوق آن ها اطمینان حاصل کنند:
موسسه بریس؛ بدون توجه به شماره یا فردی که با آن ها تماس برقرار کرده است ،به کودکان دارای مشکل یا کودکانی که به هر دلیل در وضعیت مساعد قرار ندارند ،کمک می کند. همچنین این موسسه به بزرگسالانی که دغدغه حمایت و کمک به فرزندان خود را دارند ،کمک می کند.
موسسه نماینده کودک؛ یک موسسه دولتی زیر نظر کنوانسیون حقوق کودکان است که بر حقوق کودکان نظارت می کند و نیازها و کمبودهای آنان را به دولت گزارش می دهد و در زمینه برآورده ساختن حقوق کودکان فعالیت می کند.
موسسه نجات کودک؛ یک موسسه جهانی است که در بسیاری از کشورها شعبه دارد و برای برآورده ساختن حقوق کودکان ،تعیلم کودکان و والدین آن و حفاظت از کودکانی که نیاز به حمایت دارند ،تلاش می کند.
بر اساس آنچه در کنوانسیون حقوق کودکان آمده است ،هر فرد زیر 18 سال کودک محسوب شده و دارای حقوق منحصر به خود می باشد. مهم ترین مواد و اصولی که در این سند بین المللی آمده است ،عدم تبعیض علیه کودکان ،در نظر گرفتن منافع آن ها ،در نظر گرفتن حق حیات ،بقا و رشد برای کودکان ،توجه به نظرات و دیدگاه کودکان و حق آزادانه آن ها در بیان نظرات است.
همچنین ،عدم رعایت حقوق کودکان و کودک آزاری جرم می باشد و با مجازات همراه است.
